Literatura Galega Contemporánea

Manuel Antonio e a poesía vangardista (por Yaiza Otero) 

A inicios do século XX nacen as vangardas. Nun contexto onde  aparece en escena un cambio de visión e concepción da realidade con figuras como Einstein, Nietzsche e Freud. É a época da Belle Epoque burguesa. 

Os obxectivos das vangardas eran rebelarse contra todo o convencional, rexeitar todo o anterior (épocas pasadas) e establecer unha nove orde.

O termo do Vangardismo nace de “Avant garde”, que nun principio era un termo militar pero que coa chegada do vangardismo pasa a describir ós que van á cabeza nos postulados estéticos.

As vangardas europeas, rexidas polo cosmopolitismo, a literatura políglota e a deshumanización da arte, son diferentes que as galegas. Nas europeas as correntes estéticas son os imos (cubismo, futurismo, dadaísmo, surrealismo, creacionismo e ultraísmo). Os cales se suceden os un aos outros e se mesturan na obra dun mesmo artista. Os seus postulados estéticos recóllense nos manifestos. Os provocadores rompen con calquera estética anterior e foxen das normas e das regras. Os modernos proclaman a liberdade creativa.

As vangardas galegas, polca contra, divídense en vangarda matizada (enxebre) e vangarda plena. Nestes momentos nacen as Irmandades da Fala, a Xeración Nós e o Seminario de Estudos Galegos. Transfórmase o panorama literario galego e búscase unha universalización da cultura galega. Hai importantes achegas da cultura europea por parte de Vicente Risco e foméntase o enxebrismo. Publícanse varias revistas: A Nosa Terra (voceiro das Irmandades da Fala), Nós (voceiro da Xeración Nós) e varias publicacións vangardistas como Alfar, Ronsel, Yunque e Resol, Cristal e Papel de cor e Galiza. Tres grupos de mozos introducen as vangardas nas súas creacións e publicacións: os Novecentistas (nacidos arredor de 1900), a Xeración do 25 (formados arredor de 1925) e a Xeración das Vangardas ou do 22 (en 1922, Manuel Antonio e Álvaro Cebreiro publican o Manifesto Máis Alá).

Existe un debate entre a existencia ou non dunha verdadeira vangarda galega máis alá de Manuel Antonio. Isto débese a que a principios do século XX aínda se estaba consolidando o Rexurdimento e non se podía romper cos alicerces da nosa cultura. Precisábase o vencello coa tradición para reivindicala. Créanse así dúas tendencias: a vangarda matizada ou enxebre (hilozoísmo e neotrobadorismo) e a vangarda plena.

Dentro da vangarda matizada está o hilozoísmo, o cal se baseaba no Paisaxismo ou Imaxinismo. O tema principal era a paisaxe galega, a terra, na procura da identidade nacional. Segue a liña de Rosalía de Castro, Noriega Varela e Ramón Cabanillas. O seu autor principal é Amado Carballo, moi valorado en vida. Escribiu dous libros de poesía: Proel (escrito en 1927, con métrica tradicional, arte menor, rima asonante, sinestesias, metáforas, prosopopeas e describindo instantes concretos) e O galo (1928).

A outra rama da vangarda matizada é o Neotrobadorismo. É unha descoberta dos cancioneiros medievais. Imítanse as estruturas das cantigas medievais: rima, métrica, forma, temática e léxico. E a isto engádense imaxes vangardistas. Unha das figuras máis importantes é Bouza Rey, co-fundador do Seminario de Estudos Galegos. Publica na revista Nós o poema Leilías ao teu ouvido en 1926. Dous libros de poesía: Nao senlleira (publicado en 1933, o tema é a paisaxe, o mar,a soidade e o amor, contén 13 poemas e unha Autopoética e ten verso libre pero tamén métrica regular e rima consoante) e Seitura (1955). Álvaro Cunqueiro é outra das figuras destacar. Narrador, dramaturgo xornalista e poeta. Escribe Mar ao Norde (1932) dentro do Cubismo, Poemas do si e do non dentro do Surrealismo e Cantiga nova que se chama ribeira e Dona do corpo delgado dentro do Neotrobadorismo.

Xunto coa vangarda matizada está a vangarda plena con Manuel Antonio. Foi o poeta máis iconoclasta da Literatura Galega, innovador e avanzado, nacionalista e radical, monolingüe en galego. Supón a completa modernización desta literatura. Individualista e inconformista, abraza as Irmandades da Fala pero considérase fóra porque lle resulta “estreita de máis para a cantidade e intensidade de nacionalismo que sinte”.

Cultiva o xénero da prosa e da poesía. En prosa escribe Máis Alá! (manifesto con Álvaro Cunqueiro) no que chama á mocidade, critica a Valle Inclán e todos os seus imitadores que só usan o castelán (“pollitos bien”), critica o pasado (os devanceiros) e o presente (os “vellos”, contemporáneos que seguen modelos decimonónicos). Neste mesmo xénero tamén escribe Un poema da nosa terra, Fatiguémonos e Prólogo dun libro de poemas que ninguén escribiu (no que se declara vangardista).

En poesía experimenta unha evolución na que pasa dun inicio experimental pero debedor da tradición cara o canon rupturista das vangardas. Aínda que a última obra suporá unha regresión á tradición. Escribe cinco obras. Con anacos do meu interior, 18 poemas de feitura tradicional cun influxo modernista que engaden a tipografía vangardista. Foulas, nunha transición do tradicionalismo cara o rupturismo vangardista, con caligramas, vocábulos en inglés e alemán e termos técnicos e científicos. Sempre e máis dispois, aínda nun período de transición, que trata o contraposto da vida na aldea (tradición e rima) e a vida urbana en Bois Aires (imaxes vangardistas). De catro a catro, xa na vangarda plena, único poemario publicado en vida, con rasgos vangardistas (do futurismo, creacionismo e individualidade e orixinalidade). O subtítulo é “Follas sen data dun diario abordo”. 19 poemas escritos nunha viaxe de Manuel Antonio no paquebote Constantino Candeira. O seu título indica a hora de comezo e remate da quenda, é dicir, rutina e monotonía. Ten multitude de símbolos: a viaxe marítima (viaxe interior), o barco (eu lírico), a proa e a foula (a aventura e o futuro), a navegación (a vida), os elementos naturais (reflexo do estado de ánimo do eu poético ante o inexiorable paso do tempo e a singradura reiterativa), a auga (emotividade), etc. As súas características formais son: a disposición tipográfica, a ausencia de rima, de ritmo e de lóxica gramatical, uso de metáforas inusuais e a ausencia do espazo e do tempo. Ten unha estrutura circular: saída, navegación, paradas e regreso á terra.

E por último escribe Viladomar, unha regresión ó tradicionalismo con poemas de versificación regular e tratando os temas da nostalxia, a infinitude, o naufraxio da vida, a morte…

En conclusión, as vangardas galegas non seguen o camiño das europeas. É a vangarda enxebre, que ó contrario que as europeas non rompe co pasado. Mais Manuel Antonio non segue a vangarda enxebre, senón a vangarda plena, que si rompe co pasado.